تاریخچه ظهور معماری پست مدرن از انواع سبک های معماری، به دهه ۱۹۶۰ یا ۷۰ میلادی در قرن ۲۰ باز می گردد که پاسخ مستقیم و قاطع در برابر جنبش های هنری مثل مدرنیته بود. سبک معماری مدرن اجازه استفاده از ویژگی های معماری تاریخی و باستانی را نمی داد. با ظهور و گسترش سبک معماری مدرن ساختمان های معروف در شهرهای شناخته شده دنیا مورد بازسازی قرار گرفتند و همین باعث شد تا ساختمان های تاریخی از بین برود و جای خود را به نسخه های ساده تری بدهند که هیچ از خصوصیات هنری ساختمان های اطراف خود را نداشتند.

در دهه ۱۹۶۰ میلادی معماران تصمیم گرفتند تا در برابر از بین رفتن فرهنگ و تاریخ در شهرهایی مثل نیویورک و شیکاگو اعتراض کنند به طوری که رابرت ونچوری و اسکات براون از معماران معروف دنیا در کتاب Learning From Las Vegas اشاره می کنند که هنرمندان پست مدرن یک جنبش معماری تلفیقی راه انداخته اند که کاملا نشان دهنده تغییرات دنیای مدرن امروزی اطراف ماست.

در ادامه ابتدا تعریف مختصری از اینکه اساسا سبک معماری پست مدرن چیست می پردازیم و سپس خصوصیات و ویژگی های آن را مرور خواهیم کرد و در نهایت به بررسی آثار و نمونه ها، معماران برجسته پست مدرن و آثار آن در ایران خواهیم پرداخت.

معماری پست مدرن چیست؟

وقتی صحبت از معماری پست مدرن می شود در واقع منظور ما یک جنبش بین المللی است که بر روی طراحی آزاد اندیشانه در کنار دقت داشتن به مفهوم در محیط اطراف تمرکز دارد. این دقت مفهومی شامل ترکیب کردن و ادغام طراحی ساختمان های مجاور به ساختمان های پست مدرنیته است که در عین تأثیرگذاری بالا، انسجام خود را حفظ کرده اند. این موارد در کتاب The Neue Staatsgalerie توسط جیمز استرلینگ و مایکل ویلفورد مشهود است که این دو تلاش کردند المان های معماری نئوکلاسیک را با ویژگی هایی از پست مدرنیسم ترکیب کنند.

در سبک معماری پست مدرن تأکید بر کاربردی بودن بخش های ساختمان مثل معماری مدرن وجود دارد با این حال در سبک پست مدرنیسم معماری، معماران به خلاقیت بیشتر و دوری از قانون های سفت و سخت و ایده¬آل گرایانه مدرن که تأکید بر سادگی، انتزاعی بودن و اشکال ساده دارند تشویق می کند. در معماری پست مدرن انواعی از المان ها و موتیف های معماری از هنر و صنایع دستی، کلاسیک گرایی، نئوکلاسیک گرایی و بسیاری دیگر از سبک های مختلف معماری به چشم می خورند بنابراین نه تنها یک ساختمان تاریخچه و فرهنگ غنی منطقه خود را حفظ می کند بلکه با ظاهر جذاب، خودنمایی هم خواهد کرد.

در ادامه قصد داریم به این موضوع بپردازیم که اگر قصد ساخت ویلا طبق اصول معماری پست مدرن داشتید چه ویژگی هایی باید رعایت شوند.

ویژگی های معماری پست مدرن

امروزه انواعی از ساختمان های ویلایی و غیر ویلایی به سبک پست مدرن می بینیم که باعث شده تعریف دقیقی از ویژگی معماری پست مدرن نداشته باشیم. تاریخ شناس معروف، مری مک لئود اینگونه ویژگی اصلی پست مدرنیته را تعریف می کند:

«معماری پست مدرن یک هدف دارد و آن هم این است که معماری وسیله ای برای نشان دادن فرهنگ باشد». در این سبک هیچ اصراری نیست که طبق یکسری اصول و قواعد و ضوابط فعالیت داشته باشید و در عوض هم معماران و طراحان را تشویق کنید تا خلاقیت و زیبایی در طراحی های خود داشته باشند.

بر این اساس و تعریف اولیه ای از معماری پست مدرنیست، ویژگی های معماری پست مدرن را بررسی می کنیم:

• تضاد و تناقض

پست مدرن در مقابل قوانین و روش های سختگیرانه و دست و پا گیر طراحی مدرن مثل طراحی ساده و اشکال هندسی خاص، تناقضی با تمامی جنبش و حرکات معماری تلقی می شد. این سبک از طیف وسیعی از فرهنگ ها و المان های طراحی الهام گرفته تا یک اثر یونیک و تکرار نشدنی را تحویل دهید. ساختمان های زیادی هستند که به واسطه داشتن معماری پست مدرن در تناقض کامل با ساختمان های اطراف خود هستند اما در عوض تاریخ و فرهنگشان همچنان پابرجاست.

عدم تقارن

عدم تقارن از ویژگی های اصلی معماری پست مدرن است چون به خوبی قادر است جلب توجه کند و ساختمانی بسیار زیبا و متمایز نسبت به ساختمان های با سبک های دیگر بسازد. ستون ها و دیوارهایی با شیب مخفی و سازه هایی متضاد با سازه های قبلی همراه با پرسپکتیو جدید برای کاربردی ساختن فضاهای مختلف همگی در سایه عدم تقارن در المان ها خودنمایی می کنند. موزه گرونینگر هلند یک مثال عالی از ویژگی عدم تقارن معماری پست مدرن به کمک بکارگیری اشکال هندسی و رنگ های مختلف است.

خلاقیت و انعطاف پذیری

یکی دیگر از خصوصیات و ویژگی های معماری پست مدرن، خلاقیت و انعطاف پذیری است که از همان ابتدای آغاز این جنبش برعلیه مدرنیته و مبارزه با قوانین سفت و سخت آن هنرنمایی کرد. ساختمان تئاتری مثل هتل دلفین در استراحتگاه جهانی والت دیزنی در سال ۱۹۸۷ واقع در شهر اورلاندو ایالت فلوریدا آمریکا نمونه معروفی است از دو عنصر خلاقیت و انعطاف پذیری در معماری پست مدرن که وارد دنیای معماری شد.

• بخش بندی

از دیگر ویژگی های معماری پست مدرن باید به خصوصیت بخش بندی های داخلی اشاره کنیم. یعنی در این سبک معماران، ساختمان را به گونه ای می سازند که در ظاهر تصور می کنید چندین ساختمان به هم پیوسته است اما در واقع یک ساختمان واحد با وظایف و کارکردهای مختلف است. موزه گوگنهایم بیلبائو نمونه شاخصی از یک معماری پست مدرن با ویژگی بخش بندی های خلاقانه است که رنگ ساختمان براساس نور محیط تغییر کرده و در زمان های مختلف روز نورپردازی و رنگبندی متفاوتی پیدا می کند.

•  پیچیدگی

پیچیدگی هم ویژگی معماری پست مدرن است چون تلفیقی از رنگ، بافت، شکل و تم های مختلفی است که فریم ورک و چارچوب ساختمان های پست مدرن را تبیین می کند. پیچیدگی به عنوان عنصری اضافه شد تا از یکپارچگی ساختاری فاقد خلاقیت مدرنیته رهایی پیدا کنند. خانه رقصان فرانک گری نمونه عالی از این ویژگی است.

در کنار تمامی مواردی که نام بردیم باید به یکسری ویژگی های کلی دیگری از معماری پست مدرن هم اشاره کنیم که عبارتند از:

• تلفیقی از سبک های معماری از دوره های مختلف
• فرم های مجسمه ای
• استفاده مکرر از رنگ های روشن که گاهی اوقات با کمک کاشی های سرامیکی یا شیشه های رنگی است
• استفاده آزادانه از جزئیات تزییناتی کلاسیک که از سبک های معماری گذشته به عاریه گرفته شده و غالبا به شیوه ای غیر معمول به کار می روند
• استفاده از مفاهیم انتزاعی
• دارای نشانه و آرایه هایی از بازیگوشی، طنز و کنایه در معماری
• دارای قواعد ساختار شکنانه و قانون شکنانه سبک هایی نظیر سبک مدرن

معماران سبک پست مدرن

معماری پست مدرن را در کنار ویژگی ها با معماران معروف آن می شناسند که همه آنها یک هدف و اراده برای تغییر قوانین رسمی و جدی مدرنیته داشتند. در ادامه به طور مختصر و مفید معماران معروف پست مدرن را معرفی می کنیم:

• فیلیپ جانسون (Philip Johnson)

معمار آمریکایی که در سن ۹۹ سالگی فوت کرد از معماران شاخص پست مدرن به حساب می آید که بر روی جنبه های زیبایی آن پس از توسعه معماری مدرن در آمریکا فعالیت داشت. در نتیجه با استفاده از ویژگی های تاریخی منطقه ای، سبک پست مدرن را برای برای ساخت و ساز ساختمان های جدید استفاده کرد. اولین ساختمان پست مدرن هم توسط همین معمار معروف ساخته شد.

• رابرت ونچوری

معمار آمریکایی رابرت ونچوری هم از معماران مشهور پست مدرن در دنیاست که در سال ۲۰۱۸ فوت کردند. رابرت ونچوری از پیشگامان معماری پست مدرن است که تمامی آثار خود را با شعار «less is a bore» ساخته است. خانه وانا ونچوری که در اواخر دهه ۱۹۵۰ برای مادر خود ساخت باعث شد تا به اولین کسی تبدیل شود که معماری پست مدرن را با الهام گرفتن از معماری مدرن و تلفیق کردن با ویژگی های کاربردی سازی و زیبایی به کار گرفته است. از دیگر ویژگی های آثار رابرت ونچوری می توان به استفاده از رنگ و بافت و الگوهای مختلف و پرهیز از المان های ساده و متفاوت ساختن بخش پشتی و جلویی ساختمان اشاره کرد. از ایده های ونچوری در ساخت مبل به سبک پست مدرن هم استفاده کرده اند.

• چارلز مور (Charles Moore)

چارلز مور آمریکایی از دیگر معماران معروف پست مدرن است که هم در سبک مدرن و هم پست مدرن استاد مشهوری بوده که در سال ۱۹۹۳ فوت شد. عقیده او این بود که باید وجود ساختمان حس شود به همین دلیل از رنگ ها و نورپردازی به شیوه خلاقانه در بخش داخلی و خارجی استفاده می کرد.

• سزار پلی (César Pelli)

سزار پلی آمریکایی – آرژانتینی از معماران مشهور پست مدرن که در سال ۲۰۱۹ فوت کردند بخاطر ساخت برج هایی به سبک پست مدرن مثل برج پتروناس و برج Salesforce مشهور است. هدف او این بود که ساختمان هم برای دنیای مدرن امروزی مناسب باشد و هم ارتباطی با گذشته پیدا کند. به همین دلیل ترکیبی از کلاسیک و مدرن و فرم های توسعه یافته را به کار می گرفت.

• جیمز استرلینگ (James Stirling)

جیمز استرلینگ بریتانیایی که در سال ۱۹۹۲ فوت کرده هم از معماران برجسته پست مدرن است که در شهر لیورپول به دنیا آمد. این معمار برجسته ابتدا اصول و قواعد مدرن را به درستی تحلیل کرد و سپس مجموعه ای از ایده¬آل های خود را از آن بیرون کشید و به سبک پست مدرن نزدیک ساخت. به آثار او لقب غیر مقلد یا nonconformist داده اند. ساختمان های او با تکنولوژی های جدید ساختمان سازی ساخته می شدند و ترکیبی انرژی بخش و رنگارنگ داشتند.

• فرانک گری (Frank Gehry)

فرانک گری آمریکایی – کانادایی از معماران معروف پست مدرن است که به خاطر رویکرد ساختارشکن که بخشی از ویژگی های پست مدرن است معروف گردید. ساختمان های پست مدرن او بخاطر جنبه هایی مثل المان های شکسته، ناموزون و قطعه قطعه ای از دیگر ساختمان ها متمایز هستند. حتی او در استفاده از متریال هم متفاوت عمل می کند و مثلا از فولاد کاروگیت استفاده می کند. ساختمان هایی که او ساخته مثل سالن کنسرت والت دیزنی و موزه گوگنهایم هر ساله میلیون ها توریست را به خود جذب می کند و الهام بخش هستند.

• آلدو روسی (Aldo Rossi)

معماری ایتالیایی و بسیار معروف در پست مدرن که در سال ۱۹۹۷ در سن ۴۶ سالگی فوت کردند. آلدو روسی را بخاطر تئوری های شاهکار او می شناسند که باعث شد جنبه های مختلف پست مدرنیته به همراه سورئالیسم متحول شود. به عقیده او معماران در قبال زمینه های فرهنگی آثار معماری خود مسئول هستند و باید به اصول قبلی و تاریخی پایبند باشند.

• مایکل گریوز (Michael Graves)

مایکل گریوز آمریکایی از معماران مشهور و به نام از معماری پست مدرن در سال ۲۰۱۵ فوت کرده است. فعالیت گریوز ابتدا با چندین سال کار روی معماری مدرن شروع شد و سپس وارد حوزه پست مدرن شد و اولین کار او ساختمان پورتلند بود. به عقیده او سبک مدرن باعث شده تا آمریکا ظاهری کسل کننده و بی روح در ساختمان هایش داشته باشد. ساختمان های پست مدرنی او کاملا خلاقانه و جدید بود و نشانه هایی از طنز و بازیگوشی هم دیده می شد.

• چارلز جنکس (Charles Jencks)

چارلز جنکس آمریکایی که در سال ۲۰۱۹ فوت شدند هم از معماران برجسته پست مدرن است. او در دهه ۶۰ سالگی بیش از ۴۰ کتاب و تعداد زیادی مقاله علمی منتشر کرده بود اما عمده شهرت او را فعالیت معماری و عملی در پست مدرن می دانند. او تعریفی متفاوت و بحث برانگیزی از پست مدرنیته در معماری بیان کرد و در کتابی که به چاپ رسانده بود توانست به مرجع جهانی تبدیل شود. او بین زبان و گویش و معماری ارتباط برقرار کرد و به عقیده او توصیف پست مدرنیته بخاطر تلفیقی بودن دشوار است اما یقینا در پاسخ به مدرنیته موفق عمل کرد.

• تری فارل (Terry Farrell)

معماری بریتانیایی که یکی از معدود معماران معروفی است که حاضر شد لقب استادی پست مدرن را بپذیرد. به عقیده او معماری مدرن باعث شده که دست معماران از خیلی جهات بسته شود و محدود شوند در حالی که پست مدرنیته این محدودیت را رفع کرده است. فارل بخاطر اینکه سبک مدرن اجازه خلاقیت و ساختارشکنی میداد به آن علاقه زیادی پیدا کرد.

• زاها حدید (Zaha Hadid)

زاها حدید از معماران برجسته پست مدرن با ملیت بریتانیایی – عراقی بخاطر طراحی های خلاقانه خود در دنیا معروف شد. اولین معمار زنی که موفق به دریافت جایزه معماری Pritzker شد، زاها حدید بود که در سال ۲۰۰۴ به این موفقیت دست پیدا کرد. متأسفانه بسیاری از طراحی های خلاقانه و شاهکار او به مرحله اجرایی نرسیدند. به عقیده او، در نگاه معماران دنیا سبک مدرن بدون کاراکتر یا گرمی و صمیمیت است و ماهیت رسمی او با نیازهای زمان امروزی مطابقه ندارد. خانه ها و بناهای پست مدرن به دست او رنگارنگ، بسیار زیبا و جذاب بودند و همیشه از زوایای خاص به آنها نگاه می کرد.

زیباترین نمونه های معماری پست مدرن در دنیا

در کنار آشنایی با اصول و ویژگی های پست مدرن و سبک های معماری پست مدرن و شناخت معماران برجسته نوبت به این می رسد که نمونه های شاخص و برتر ساختمان هایی که به سبک پست مدرن ساخته شده اند را معرفی کنیم. در ادامه معرفی مختصری از هر کدام خواهیم داشت.

• Piazza D’Italia

این ساختمان در سال ۱۹۷۸ به دست چارلز مور در شهر نیواورلئان ایالت لوئیزیانا آمریکا ساخته شد. این ساختمان مربعی محل سازه های برجسته معماری ایتالیایی مثل فواره ها، ستون ها و سایبان ها بوده است. این ساختمان در سال ۲۰۰۴ بازسازی شد تا نشست هایی که بخاطر نبود توسعه مناسب در اطراف آن ایجاد شده بود رفع گردند.

• ساختمان پورتلند

این ساختمان در سال ۱۹۸۲ توسط مایکل گریوز در پورتلند در ایالت اورگن ساخته شد و یکی از اولین بناهای پست مدرن با تکیه بر متریال های سنتی مثل سیمان تقویت شده و فایبرگلاس بود. در حالی که بسیاری از ساختمان های پست مدرن در آن زمان از شیشه بودند چین متریال هایی باعث شد خیلی خاص به نظر برسد.

• بانک مرکزی آمریکا

بانک مرکزی آمریکا بر اساس المان های دو سبک معماری گوتیک و پست مدرن ساخته شده که قبلا به آن مرکز بانک های ملی آمریکا می گفتند. این ساختمان در سال ۱۹۸۳ به دست معماران معروف، جانسون – برگی در هاستون تگزارس ساخته شد. این ساختمان به سه برج تقسیم شد که با سقف شیروانی و الهام از معماری قرون وسطایی است.

• The Neue Staatsgalerie

این ساختمان که توسط جیمز استرلینگ و مایکل ویلفورد در سال ۱۹۸۴ ساخته شده ترکیبی از نئوکلاسیک و اپیتومی از پست مدرنیته است که بخش ظاهری آن دنباله رو معماری صنعتی است. برای اینکه چارچوب کلی ساختمان در تناسب و هارمونی کامل با محیط اطراف حفظ شود المان های سنتی مثل رنگ های گرم و زمینه های طبیعی استفاده شدند. این ساختمان نمونه شاخصی از یک سازه پست مدرن است که توانسته در عین خلاقیت رابطه خود را با تاریخچه و گذشته منطقه هم حفظ کند.

• مرکز تامپسون

این ساختمان در اواسط دهه ۱۹۸۰ در قلب شیکاگو واقع در ایالت ایلینوی آمریکا ساخته شد که یک ساختمان دولتی است که با این ابعاد و فرم خودنمایی می کند. این ساختمان توسط معمار آلمانی به نام هیلموت یان (Helmut Jahn) ساخته شده که یک ساختمان کروی با متریال شیشه است. در این ساختمان از عنصر خلاقیت از ویژگی های اصلی معماری پست مدرن استفاده شده است.

علاوه بر اینها، ساختمان M2 توکیو ژاپن، ساختمان MI6 لندن، هتل های دلفین و قو در فلوریدای آمریکا، ساختمان SIS در انگلستان و غیره هم از نمونه های شاخص و درجه یک معماری پست مدرن هستند.

وضعیت معماری پست مدرن در ایران

تاریخچه و شروع معماری پست مدرن از دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی شروع می شود که کم کم با روی کار آمدن اساتید، معماران و هنرمندان مختلف از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران آثار ارزشمندی را خلق کردند. این معماران با اندیشه های جدید و الهام از عقاید غربی توانستند معماری پست مدرن را در ایران زنده کنند. مهمترین آثار معماری پست مدرن در ایران را می توانید در تهران، بین چهار راه ولیعصر و میدان آزادی ببینید.

از مهمترین آثار معماری پست مدرن در ایران می توان به تالار وحدت اشاره کرد که در سال ۱۳۴۶ با نام رودکی افتتاح شد. این بنا توسط اوژن آفتاندلیانس که فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبای پاریس و استاد دانشکده هنرهای زیبای تهران بود ساخته شد. هنوز هم تالار وحدت محلی برای اجرای موسیقی و تئاتر و اپرا در بالاترین سطح است.
سردر دانشگاه تهران هم نمونه ای دیگری از آثار معماری پست مدرن در ایران است که به دستان هوشنگ سیحون بین سال های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ ساخته شد. این اثر ملی با سبک پست مدرن در سال ۱۳۸۷ در فهرست میراث ملی به ثبت رسید.

معماری پست مدرن سفید و خاکستری چیست؟

معماری پست مدرن در دهه های ۶۰ و ۷۰ میلادی انتقادات زیادی گرفت و در همان سال ۵ معمار برتر دنیا کتابی را به چاپ رساندند و توضیحاتی را در رابطه با ساختمان های خود عنوان کردند. این معماران آیزنمن، مایکل گریوز، گواتمی و ریچارد میر و جانسون بودند. الگوی این معماران ساختمان های مدرن و سفید کوبوزیه، معماری بین المللی و اینترنشنال بود به همین خاطر سبک معماری آنها به معماری پست مدرن سفید معروف شد. اما در سمت مقابل ونچوری به خاطر اینکه ترکیبی کار می کرد سبک او به پست مدرن خاکستری معروف گردید.
پست مدرن سفید حوزه های محدودتری را شامل می شد و همین معماران به سبک های دیگر پیوستند. از طرفی به خاطر شباهت داشتن با سبک معماری مدرن بعدا به نئومدرن تبدیل گشت.